इस्रो (ISRO) भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था – ISRO information in Marathi
ISRO ही भारत सरकारची प्रमुख अंतराळ संस्था आहे आणि त्याचे बेंगळुरू (कर्नाटक) या शहरात मुख्यालय आहे. 15 ऑगस्ट 1969 रोजी स्थापना झालेल्या ISRO ने पूर्वीच्या इंडियन नॅशनल कमिटी फॉर स्पेस रीसर्च (INCOSPAR) या संस्थेची जागा घेतली. ही संस्था विज्ञान विभागाकडून व्यवस्थापित केली जाते.
भारतीय अंतराळा संशोधन संस्थे ची कार्य देशभरातील विविध केंद्रामधून संचलन होत असतात.
प्रत्येक मिशन ला लागणाऱ्या संवेदकांच विकास हा स्पेस अँप्लिकेशन सेंटर अहमदाबाद हुन होत असतो तर सॅटेलाईट ची रचना, विकास, जुळणी आणि चाचपण्या ह्या बंगलोर इथिल यु आर राव उपग्रह केंद्रात केली जातात.
प्रक्षेपकांचा विकास हा विक्रम साराभाई स्पेस केंद्र, तिरुवुनंतपुरंम इथे केला जातो तसेच सॅटेलाईट प्रक्षेपण श्री हरिकोटा येथील सतीश धवन केंद्रातून केले जातात
बरीचशी महत्त्वाची प्रशासकीय कामे व डेटा मॅनेजमेंट ची काम विविध हसन,भोपाळ आणि हैदराबाद हुन केली जातात.
इसरो ने आज पर्यंत बरेच अंतराळ यंत्रणा विकसीत केल्या असून,सर्वात महत्त्वाची ही IMSAT प्रणालीचा भारतीय राष्ट्रीय उपग्रह यंत्रणा मुख्यता दुरसंचार, दूरदर्शन, प्रसारण,हवामानशास्त्र व नैसर्गिक आपत्ती बाबत पूर्व सूचना देण्याबाबत उपयोग होतो
संस्थेनी केलेली कार्ये – ISRO information in Marathi
19 एप्रिल 1975 रोजी भारताने सोवियत संघाच्या सहकार्य ने आपला ‘आर्यभट्ट’ नावाचा पहिला उपग्रह पृथ्वीच्या कक्षेत स्थापित केला.
- 1980 साली पुर्णपणे स्वदेशी बनावटीच्या तंत्रज्ञान वर आधारित SLV-3 प्रक्षेपकाद्वारे ‘रोहिणी’ हा पहिला उपग्रह अवकाशात सोडण्यात आला.
- 22 ऑक्टोबर 2008 रोजी भारताची ‘चंद्रयान-1’ मोहीम यशस्वीरित्या पार पडली
- ‘मार्स ऑर्बिटर मिशन (MOM)’ ने 24 सप्टेंबर 2014 रोजी यशस्वीरित्या मंगळ ग्रहाच्या कक्षेत प्रवेश केला आणि पहिल्याच प्रयत्नात आणि खूप कमी खर्चात मंगळ ग्रहाच्या कक्षेत यशस्वीपणे पोहोचणारा पहिला देश ठरला.
- फेब्रुवारी 2017 मध्ये एकाचवेळी 7 देशांचे 104 उपग्रह अवकाशात प्रक्षेपक करीत रशियाचा 37 उपग्रहांचा विक्रम मोडीत काढला.ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपक (PSLV) आणि भूस्थिर उपग्रह प्रक्षेपक (GSLV) विकसित केले.
- सॅटलाइट सुचालन प्रणाली ‘गगन’ आणि क्षेत्रीय सुचालन उपग्रह प्रणाली ‘IRNSS’ विकसित केल्या गेल्या. काही देशांनी नाकारलेले व यानाला पुढे नेणारे अत्यावश्यक असलेले स्वदेशी ‘क्रायोजेनिक इंजन’ स्व तंत्रज्ञान वर तयार केले.
भारतीय प्रक्षेपक
डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांच्या नेतृत्वात ISRO ने भारतीय उपग्रह प्रक्षेपण यानाचे काम 1970 साली सुरू केले.प्रथम प्रक्षेपण वर्ष 1979 मध्ये झाले.
ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपक (PSLV) – ISRO चा शाश्वत प्रक्षेपक म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या ‘धृवीय उपग्रह प्रक्षेपक (PSLV)’ याचा जागतिक अंतराळ स्पर्धेत भारताला आघाडी मिळवून देण्यास मोलाचा वाटा आहे. PSLV हे ISRO चे अष्टपैलू प्रक्षेपण वाहक अग्निबाण आहे. PSLV कडून केल्या गेलेल्या प्रथम यशस्वी 36 प्रक्षेपणांनंतर, PSLV हे ISRO चे ‘वर्कहोर्स लाँच व्हेईकल’ म्हणून उदयास आले आणि आंतरराष्ट्रीय ग्राहकांसाठी उपग्रह प्रक्षेपित करण्यासाठी खुले करण्यात आले. PSLV हे जगातल्या सर्वात विश्वसनीय प्रक्षेपकांपैकी एक आहे. PSLV-C37 ही PSLV-XL ची एक सुधारित संरचना आहे.
PSLV ची वैशिष्ठ्ये –
- उंची- 44 मीटर
- व्यास= 2.8 मीटर
- स्टेज ची संख्या- 4
- वाहून नेण्याची क्षमता- 320 टन (XL)
- प्रकार- 3 (PSLV-G, PSLV – CA, PSLV – XL)
- प्रथम उड्डाण-20 सप्टेंबर 1993
भूस्थिर उपग्रह प्रक्षेपक (GSLV) – GSLV हे प्रामुख्याने पृथ्वीच्या भूस्थिर कक्षेत उपग्रहाच्या INSAT वर्गातल्या उपग्रहांचे प्रक्षेपण करण्याकरिता विकसित केले गेले. GSLV हे उपग्रहाच्या GSAT मालिकेच्या प्रक्षेपणासाठी वापरले जात आहे. GSLV मध्ये तीन टप्पे आहेत – घन इंधन वापरणारे रॉकेट मोटर स्टेज, अर्थ स्टोअरेबल लिकुइड स्टेज आणि क्रायोजेणीक स्टेज. या वाहनाची 49.13 मीटर उंची आहे. GSLV चे प्रथम उड्डाण 18 एप्रिल 2001 रोजी केले गेले होते.
2017 साली तयार करण्यात आलेले ‘जियोसिंक्रोनस सॅटलाइट लॉंच व्हेइकल मार्क-III’ (GSLV Mk-III) हे भारताने आतापर्यंत बनविलेले सर्वात उच्च तंत्रज्ञान असलेलं अग्निबाण आहे आणि हे सर्वाधिक वजनी उपग्रह प्रक्षेपित करण्यास सक्षम आहे. याला ‘फॅट बॉय’ असे टोपणनाव दिले गेले. त्याचे वजन जवळपास 640 टन आहे. हा अग्निबाण पृथ्वीच्या वातावरणाच्या खालच्या परिभ्रमन कक्षेत 8 टन वजनापर्यंतचे अंतराळ केंद्र पोहोचवण्यास सक्षम आहे.
इस्रोने 2020 मध्ये प्रक्षेपित केलेले – अंतराळयान- ISRO information in Marathi
2020 साली इस्रोने एकूण तीन अंतराळयान खाली नमूद केल्याप्रमाणे प्रक्षेपित केले:
- जीसॅट-30 जी सॅट 30
- ईओएस-०१
- सीएमएस-01
- जीसॅट-30: 17 जानेवारी 2020रोजी फ्रेंच गयाना बाय एरियन-5 व्हीए-251 प्रक्षेपण वाहन द्वारे कौरू लाँच बेसवरून जिओसिंक्रोनस ट्रान्सफर ऑर्बिट (जीटीओ) मध्ये लाँच केले. हा भारताचा दूरसंचार उपग्रह आहे आणि इन्सॅट-४ए अंतराळयान सेवांच्या जागी वाढीव कव्हरेज सह प्रक्षेपित करण्यात आला होता. सी आणि कु बँडमधील जिओस्टेशनरी कक्षेतून दळणवळण सेवा प्रदान करण्यासाठी हा उपग्रह उपयोगात येत आहे
- लाँच मास: ३३५७ किलो
- मिशन लाइफ: 15 वर्षांहून अधिक एरियन-5 व्हीए-251
- उपग्रहाचा प्रकार: संवाद
- उत्पादक: इस्रो
- उपयोग : संचार दळवळ्न
- ऑर्बिट प्रकार: जीएसओ
- ईओएस-01 : 7 नोव्हेंबर 2020 रोजी पीएसएलव्ही-सी49/ईओएस-01 प्रक्षेपण वाहनाद्वारे सतीश धवन अंतराळ केंद्र (एसडीएससी) एसएचएआर, श्रीहरीकोटा येथून ईओएस-01 ला अर्थ ऑर्बिटमध्ये (एलओई) यशस्वीरित्या प्रक्षेपित करण्यात आले. हा भारताचा पृथ्वी निरीक्षण उपग्रह आहे आणि कृषी, वनीकरण आणि आपत्ती व्यवस्थापन बाबतीत ह्याचा उपयोग होतो .
- इस्रोने पृथ्वी निरीक्षण उपग्रह ईओएस-01 प्रक्षेपित केला
- प्रक्षेपण वाहन: पीएसएलव्ही-सी 49/ईओएस-01
- उपग्रहाचा प्रकार: पृथ्वी निरीक्षण
- उत्पादक: इस्रो
- उपयोग: आपत्ती व्यवस्थापन व पृथ्वी निरीक्षण
- कक्ष प्रकार: एलआयओ
3. सीएमएस-01:श्रीहरीकोटा सेंटर (एसडीएससी) एसएचआर, येथून सीएमएस-01 ला जिओसिंक्रोनस ट्रान्सफर ऑर्बिटमध्ये (जीटीओ) यशस्वीरित्या प्रक्षेपित करण्यात आले. हा भारताचा दळणवळण उपग्रह आहे ज्यात भारत, अंदमान-निकोबार आणि लक्षद्वीप बेटां करता सेवा देण्या करता उपयोग केला जातो.
- मोहीम आयुष्य : 7 वर्षे
- शक्ती: १५०० डब्ल्यू
- प्रक्षेपण वाहन: पीएसएलव्ही-सी50/सीएमएस-01
- उपग्रहाचा प्रकार: संवाद
- उत्पादक: इस्रो
- उपयोग: संचार दळणवळण
- ऑर्बिट प्रकार: जीएसओ
इस्रो ने येत्या काही वर्षांत इस्रोच्या नियोजित केलेल्या काही मोहिमा- ISRO information in Marathi
१ चांद्रयान-३:
ही मोहीम २०२१ मध्ये सुरू होण्याची अपेक्षा आहे आणि चांद्रयान-२ मोहिमे ची ही पुढची स्टेप असून,हे मिशन चंद्राच्या पृष्ठभागावर सॉफ्ट लँडिंगचा प्रयत्न करेल, इस्रोच्या मते चांद्रयान-3 मोहिमेची एकूण किंमत 600 कोटींपेक्षा ही जास्त असेल
२ गगनयान:
२०२१ मध्ये ही मोहीम भारताची पहिली मानवी अंतराळ उड्डाण मोहीम सुरू होण्याची शक्यता आहे,गगनयान तीन भारतीय अंतराळवीरांना पाच ते सात दिवसांच्या कालावधीसाठी पृथ्वीच्या खालच्या कक्षेत (२,००० किमी) घेऊन जाणार आहे.
हे अंतराळयान संयुक्तपणे इस्रो आणि HUL बनवले आहे. 12 संभाव्य अंतराळवीरांची रशियात प्रशिक्षणासाठी निवड करण्यात आली आहे.
3 ल्युपेक्स:
इस्रोचे चंद्र ध्रुवीय अन्वेषण मोहीम जेएएक्सए (जपान एरोस्पेस एक्सप्लोरेशन एजन्सी) यांच्या मदतीने 2024 मध्ये आरंभ केले जाईल.,भविष्यात चंद्राच्या भूभागवर असलेल्या पाण्याच्या प्रमाण आणि प्रकारांशी संबंधित वास्तविक माहिती मिळवणे हे या मोहिमेचे उद्दीष्ट असणार आहे.
आदित्य-एल १:
ही भारताचे पहिले सौर मोहीम आखण्यात आलेली आहे आणि २०२० मध्ये आरंभ होण्याची अपेक्षा होती परंतु COVID -१९ साथीच्या रोगामुळे हे प्रक्षेपण लांबणीवर पडले आहे आणि आता २०२२ मध्ये च कदाचित पुन्हा मोहीम सुरू होवू शकते. या मोहिमे अंतर्गत अदृश्य मानल्या जाईल आणि आयआर बँडच्या जवळ सौर कोरोनाचा अभ्यास करणे आहे.आदित्य एल १: इस्रोच्या पहिल्या सौर मोहिमेबद्दल सर्व काही जाणून घ्या
५- रिसॅट-१ए:
२०२१ मध्ये ही मोहीम इस्रोद्वारे सुरू होण्याची अपेक्षा आहे. हा रडार-इमेजिंग उपग्रह आहे आणि रिसॅट-1 उपग्रहसारखाच असणार आहे -मातीच्या आर्द्रते बद्दल भूप्रदेश मॅपिंग आणि जमीन, समुद्र आणि पाण्याच्या पृष्ठभागाचे विश्लेषण करण्यासाठी ही मोहीम आखण्यात आली आहे .
६- निसार:
3 वर्ष कालावधी असलेली ही मोहीम २०२२ मध्ये नासा-इस्रो सिंथेटिक अपर्चर रडार (निसार) नासाच्या (यूएस स्पेस एजन्सी) मदतीने इस्रोद्वारे आखण्यात आलेली आहे. ह्या मोहिमेत जागतिक पर्यावरणीय बदल आणि नैसर्गिक आपत्तींचा अभ्यास करण्यात येणार आहे आणि हा पहिला ड्युअल-बँड (एल आणि एस) रडार इमेजिंग उपग्रह असणार आहे .
ह्या मोहिमेतील निसार उपग्रह हा जगातील आजवरचा सर्वात महागडा पृथ्वी-इमेजिंग उपग्रह असनर असून असून त्याची किंमत १.५ अब्ज डॉलर संभावित आहे.
७.मंगळयान-२:
इस्रोने मंगळावर आखलेली ही भारताची दुसरी आंतरग्रहीय मोहीम आहे.मंगळयान २ ज्याला मार्स ऑर्बिटर मिशन २ (एमओएम २) असेही म्हणतात ते २०२४ मध्ये सुरू होण्याची शक्यता आहे.
यात ऑर्बिटर असेल आणि त्यात लँडर आणि रोव्हर समाविष्ट करू शकतात
८- शुक्रयान-१:
2025 मध्ये इस्रो ही आंतरग्रहीय मोहीम सीएनईएस (नॅशनल सेंटर फॉर स्पेस स्टडीज) यांच्या सहकार्याने सुरू करणे अपेक्षित आहे ह्यात मुख्यत शुक्र ग्रहाच्या वातावरणाचा अभ्यास करणे प्रस्तावित आहे -.इस्रो ,फ्रेंच स्पेस एजन्सीच्या सहकार्याने 2025 मध्ये आपले व्हीनस मिशन सुरू करणार आहे
इस्रो अंतराळ यान यादी – ISRO information in Marathi
- Aryabhata April 19, 1975
- Bhaskara-I June 7, 1979
- Rohini Technology Payload (RTP) August 10, 1979-Launch Unsuccessful
- Rohini Satellite RS-1 July 18, 1980
- Rohini Satellite RS-D1 May 31, 1981
- APPLE June 19, 1981
- Bhaskara-II November 20, 1981
- INSAT-1A April 10, 1982-Launch Unsuccessful
- Rohini Satellite RS-D2 April 17, 1983
- INSAT-1B August 30, 1983
- SROSS-1 March 24, 1987-Launch Unsuccessful
- IRS-1A March 17, 1988
- SROSS-2 July 13, 1988-Launch Unsuccessful
- INSAT-1C July 22, 1988-Launch Unsuccessful
- INSAT-1D June 12, 1990
- IRS-1B August 29, 1991
- SROSS-C May 20, 1992
- INSAT-2A July 10, 1992
- INSAT-2B July 23, 1993
- IRS-1E September 20, 1993-Launch Unsuccessful
- SROSS-C2 May 4, 1994
- IRS-P2 October 15, 1994
- INSAT-2C December 7, 1995
- IRS-1C December 28, 1995
- IRS-P3 March 21, 1996
- INSAT-2D June 4, 1997-Launch Unsuccessful
- IRS-1D September 29, 1997
- INSAT-2E April 3, 1999
- Oceansat(IRS-P4) May 26, 1999
- INSAT-3B March 22, 2000
- GSAT-1 April 18, 2001
- The Technology Experiment Satellite (TES) October 22, 2001
- INSAT-3C January 24, 2002
- KALPANA-1 September 12, 2002
- INSAT-3A April 10, 2003
- GSAT-2 May 8, 2003
- INSAT-3E September 28, 2003
- IRS-P6 / RESOURCESAT-1 October 17, 2003
- EDUSAT September 20, 2004
- HAMSAT May 5, 2005
- CARTOSAT-1 May 5, 2005
- INSAT-4A December 22, 2005
- INSAT-4C July 10, 2006-Launch Unsuccessful
- SRE-1 January 10, 2007
- CARTOSAT-2 January 10, 2007
- INSAT-4B March 12, 2007
- INSAT-4CR September 2, 2007
- CARTOSAT – 2A April 28, 2008
- IMS-1 April 28, 2008
- Chandrayaan-1 October 22, 2008
- RISAT-2 April 20, 2009
- Oceansat-2 September 23, 2009
- GSAT-4 April 15, 2010-Launch Unsuccessful
- CARTOSAT-2B July 12, 2010
- GSAT-5P December 25, 2010-Launch Unsuccessful
- YOUTHSAT April 20, 2011
- RESOURCESAT-2 April 20, 2011
- GSAT-8 May 21, 2011
- GSAT-12 July 15, 2011
- Megha-Tropiques October 12, 2011
- RISAT-1 April 26, 2012
- GSAT-10 September 29, 2012
- SARAL February 25, 2013
- IRNSS-1A July 1, 2013
- INSAT-3D July 26, 2013
- GSAT-7 August 30, 2013
- Mars Orbiter Mission Spacecraft November 5, 2013
- GSAT-14 January 5, 2014
- IRNSS-1B April 4, 2014
- IRNSS-1C October 16, 2014
- GSAT-16 December 7, 2014
- Crew module Atmospheric Re-entry Experiment (CARE) December 18, 2014
- IRNSS-1D March 28, 2015
- GSAT-6 August 27, 2015
- Astrosat September 28, 2015
- GSAT-15 November 11, 2015
- IRNSS-1E January 20, 2016
- IRNSS-1F March 10, 2016
- IRNSS-1G April 28, 2016
- CARTOSAT-2 Series Satellite June 22, 2016
- INSAT-3DR September 8, 2016
- SCATSAT-1 September 26, 2016
- GSAT-18 October 6, 2016
- RESOURCESAT-2A December 7, 2016
- INS-1B February 15, 2017
- INS-1A February 15, 2017
- Cartosat -2 Series Satellite February 15, 2017
- GSAT-9 May 5, 2017
- GSAT-19 June 5, 2017
- Cartosat-2 Series Satellite June 23, 2017
- GSAT-17 June 29, 2017
- IRNSS-1H August 31, 2017-Launch Unsuccessful
- INS-1C January 12, 2018
- Cartosat-2 Series Satellite January 12, 2018
- Microsat January 12, 2018
- GSAT-6A March 29, 2018
- IRNSS-1I April 12, 2018
- GSAT-29 November 14, 2018
- HysIS November 29, 2018
- GSAT-11 Mission December 5, 2018
- GSAT-7A December 19, 2018
- Microsat-R January 24, 2019
- GSAT-31 February 6, 2019
- EMISAT April 1, 2019
- RISAT-2B May 22, 2019
- Chandrayaan2 July 22, 2019
- Cartosat-3 November 27, 2019
- RISAT-2BR1 December 11, 2019
- GSAT-30 January 17, 2020
- EOS-01 November 7, 2020
- CMS-01 December 17, 2020